سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه اقتباسی شاید نادرترین عبارتی باشد که هنگام اعلام نامزد‌های هر بخش از مسابقه سینمای ایران و هم چنین برنده نهایی آن از زبان یکی از متولیان جشنواره یا داوران حاضر روی صحنه شنیده می‌شود. در حقیقت می‌توان گفت تعداد دفعاتی که در جشنواره فجر عبارت بهترین فیلم‌نامه اقتباسی اعلام شده و سیمرغی اختصاصی بابت آن به برنده اهدا شده است از چند مرتبه محدود بیشتر نیست.
بخش بهترین فیلم‌نامه اقتباسی به طور رسمی از دوره بیست و چهارم به جوایز بخش مسابقه سینمای ایران و نگاه نو اضافه شد اما عدم اقبال سینماگران ایرانی طی چهل و دو سال برگزاری جشنواره فیلم فجر از اقتباسِ فیلم‌نامه سبب شده است که در اکثر دوره‌ها فیلم‌نامه‌ای که از اثری ادبی اقتباس شده باشد یا وجود نداشته باشد یا تک افتاده ماندنش سبب شود که در صورت نامزد شدن در بخش بهترین فیلم‌نامه در گروه فیلم‌نامه‌های اصیل یا به اصطلاح اورجینال قرار بگیرد.
این فقدان از یک منظر نوعی ناحقی را در برابر ارزش ذاتی این قبیل فیلم‌نامه‌ها منجرشده و از حیث دیگر امیدواری عاشقان ادبیات داستانی و نمایشی ایران را برای تماشای آثار ادبی محبوبشان در قالب سینما به یاس بدل کرده است. مساله مهم این است که علی‌رغم غنای ادبیات معاصر ایران از آثار ارزشمند نویسندگان ایرانی، سینماگران و عاشقان سینما، چرا تعداد انگشت شماری از این کتاب‌ها در هیات فیلم سینمایی به تصویر درآمده‌اند و در جشنواره فجر حضور یافته‌اند. پرسشی که پاسخ آن را شاید می شد از زبان خود سینماگران حاضر در ادوار مختلف فجر دریافت کرد.
با این حال همچنان می‌توان درمیان آثاری که در دوره‌های مختلف از جشنواره به دبیرخانه تحویل و برای رقابت پذیرفته شده‌اند نمونه‌های شاخص و ماندگاری را پیدا کرد که شالوده اساسی روایت آن‌ها از اثری ادبی اقتباس شده باشد. در ادامه به مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین فیلم‌نامه‌های اقتباسی حاضر در چهل و دو دوره از جشنواره فیلم فجر و منابع اقتباسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
شاخص‌ترین فیلم‌نامه‌های اقتباسی
نخستین دوره از جشنواره فیلم فجر در بهمن ماه 1361 در حالی برگزار شد که دو اثر حاجی واشنگتن ساخته علی حاتمی و مرگ یزدگرد ساخته بهرام بیضایی در میان آثارحرفه‌ای حاضر در جشنواره حضور داشتند. ولیکن به دلیل عدم وجود بخش‌های مختلف داوری در آن سال‌ها امکان مرزبندی شاخصی در میان عناصر فنی و محتوایی فیلم‌ها وجود نداشت و چه حاجی واشنگتن ساخته شده براساس رمانی به همین نام و چه مرگ یزدگرد براساس نمایشنامه خود بیضایی هیچ کدام به شیوه مرسوم و آشنای جشنواره فجر نامزدی یا تحسینی اختصاصی دریافت نکردند. بدین ترتیب می‌توان ناخدا خورشید ناصرتقوایی را نخستین حضور رسمی یک فیلم‌نامه اقتباسی در میان آثار جشنواره فیلم فجر ثبت و به رسمیت شناخت.
یکی از تحسین برانگیزترین فیلم‌های ایرانی و هم چنین یکی از محبوب‌ترین آثار ناصرتقوایی که براساس رمان داشتن و نداشتن ارنست همینگوی نوشته شده است و علی رغم حضوردر پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر در بخش بهترین فیلم‌نامه نامزدی به دست نیاورد اما در شاخه‌های بهترین کارگردانی، بهترین فیلم، بهترین فیلم‌برداری، بهترین موسیقی متن و بهترین بازیگرنقش اول و مکمل مرد چهارنامزدی و دو سیمرغ برای داریوش ارجمند و سعید پورصمیمی نصیب آن شد. اثری که امروزه با گذشت سی و هشت سال از زمان ساخت آن چه در نظر مخاطبان عام و چه در میان نظرسنجی‌های منتقدان ماهنامه فیلم در زمره بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار دارد.
استاد اقتباس سینمای ایران
داریوش مهرجویی، فیلم‌ساز بنام دیگری است که سابقه اقتباس در آثارش برخلاف سایرکارگردانان ایرانی بسیار دیده می‌شود و طی سال‌های درخشان فیلم‌سازی خود یعنی دهه هفتاد شمسی تعداد قابل توجهی از فیلم‌نامه‌های اقتباسی حاضر در جشنواره فجر را به رشته تحریر درآورده است. نخستین تجربه داریوش مهرجویی در زمینه اقتباس به اثر شهیر او یعنی گاو براساس قصه‌ای به همین نام از کتاب عزاداران بیل باز می‌گردد. فیلمی که مهرجویی با همراهی دوست قدیمی خود غلامحسین ساعدی به عنوان نویسنده کتاب؛ فیلم‌نامه آن را نوشت و از جمله آثاری بود که موج نوی سینمای ایران را پدید آورد.
پس از انقلاب درآغاز دهه هفتاد، مهرجویی با ساخت فیلم بانو با الهام از فیلم ویریدیانا اثر لوییس بونوئل نخستین فیلم درخشان خود از میان چهار فیلمی که پیرامون زنان و مشکلات آن‌ها خلق کرده است را ساخت که توقیف آن تا سال 1377 به گواه بسیاری از عوامل فیلم تاثیر زیادی بر آینده کاری هرکدام از آنان گذاشت. اما سارا دومین فیلم او از مجموعه زنانه بانو-سارا-پری و لیلا توانست یک فیلم‌نامه اقتباسی دیگر را پس از سال‌ها درچرخه رقابت فیلم‌های فجر قرار بدهد.
سارا براساس نمایشنامه مشهور خانه عروسک هنریک ایبسن، داستان زنی به نام سارا با (بازی نیکی کریمی) است که پنهان از چشم همسرش حسام (با بازی امین تارخ) می‌کوشد با کار خیاطی بدهی‌هایی که بابت هزینه معالجه حسام بالا آورده بپردازد. سارا با شرکت در دوره یازدهم جشنواره فیلم فجر موفق شد سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه را در کنار نامزدی بهترین فیلم و بهترین کارگردانی برای داریوش مهرجویی رقم بزند و راه را برای مسیر موفقیت او در اثر اقتباسی بعدی‌اش یعنی پری مستحکم‌تر سازد. پری داریوش مهرجویی که براساس رمان فرانی وزویی و داستان کوتاه یک روز خوش برای موزماهی جروم دیوید سالینجر نوشته شده بود، دو سال پس از موفقیت سارا توانست نامزدی بهترین فیلم‌نامه در دوره سیزدهم جوایز فجر را به کارنامه مهرجویی اضافه کند.
دوره پانزدهم اگرچه در زمینه فیلم‌نامه و کارگردانی مهرجویی را ناکام از نامزدی‌های فجر گذاشت ولیکن اقتباس او از داستان کوتاه مهناز انصاریان نه تنها یکی از محبوبزترین آثار او بلکه یکی از برترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران را درکارنامه این کارگردان ایرانی ثبت کرد و برای لیلا حاتمی در نقش لیلا دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را به ارمغان آورد. موفقیتی که یک سال بعد در دوره شانزدهم و با ساخت «درخت گلابی» براساس داستانی از مجموعه داستان «جایی دیگر» گلی ترقی، برای گلشیفته فراهانی نیز تکرار شد و او را بدل به جوان‌ترین بازیگر زنی ساخت که از جشنواره فجر سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش زن را دریافت کرده است.
هم چنین دوره شانزدهم افزون بر درخت گلابی داریوش مهرجویی یک اثر اقتباسی دیگر را در گردونه رقابت شاهد بود. ساحره ساخته داوود میرباقری که برپایه داستان «عروسک پشت پرده» صادق هدایت ساخته شد اگرچه در زمینه فیلم‌نامه و کارگردانی نامزدی برای میرباقری نداشت اما یک نامزدی در زمینه بهترین بازیگرنقش اول زن برای «ویشکا آسایش» به همراه داشت که آن را در رقابت با گلشیفته فراهانی واگذارکرد.
دهه هشتاد
کارنامه فیلم‌نامه‌های اقتباسی جشنواره فیلم فجر در دهه هشتاد شمسی با دو فیلم شب‌های روشن فرزاد موتمن و گاهی به آسمان نگاه کن کمال تبریزی در دوره بیست و یکم آغاز شد. اقتباس فرزاد موتمن از شاهکار ادبی شب‌های سپید داستایوفسکی، اگرچه موفقیت چندانی در عرصه رقابت فیلم‌های جشنواره برای او نداشت و تنها یک سیمرغ بلورین بهترین بازیگر زن را از آن هانیه توسلی کرد ولیکن با گذر زمان و علی‌رغم واکنش‌های منفی اولیه، بعد‌ها به یکی از فیلم‌های کالت سینمای ایران بدل شد و در زمره آثار محبوب عاشقان سینما درآمد.
برخلاف شب‌های روشن فرزاد موتمن،گاهی به آسمان نگاه کن تبریزی که «فرهاد توحیدی» آن را براساس رمان مرشد و مارگاریتا میخائیل بولگاکف نوشته بود توانست در شش رشته از جمله بهترین فیلم‌نامه نامزد سیمرغ بلورین شود. با این حال در کسب سیمرغ تمامی رشته‌ها ناکام ماند.
دوره بیست‌ودوم جشنواره همانند دوره پیشین دو فیلم‌نامه اقتباسی مهمان مامان ساخته داریوش مهرجویی و گاوخونی ساخته بهروز افخمی را پذیرا بود که اولی برپایه داستان مهمان مامان «هوشنگ مرادی کرمانی» و دومی با برداشت از رمان گاوخونی جعفرمدرسی ساخته شده بودند. گاوخونی در دوره بیست و دوم تنها یک نامزی در رشته بهترین فیلم‌برداری را بدست آورد اما مهمان مامان با کسب جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم توانست چندین نامزدی دیگر در رشته‌های بهترین فیلم‌نامه، بهترین کارگردانی، بهترین طراحی صحنه و لباس و بهترین بازیگر زن و مرد در نقش‌های اصلی و مکمل را به لیست افتخارات خود اضافه کند.
در میان فیلم‌نامه‌های اقتباسی دهه هشتاد نام فیلم تردید واروژ کریم مسیحی را نباید از قلم انداخت که با برداشت از تراژدی هملت ویلیام شکسپیر در دوره بیست و هفتم حاضر شد و ضمن کسب نامزدی در رشته‌های بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن و مکمل مرد، بهترین تدوین، بهترین طراحی صحنه و لباس، بهترین فیلم‌برداری و بهترین چهره‌پردازی، موفق شد عنوان بهترین فیلم و بهترین فیلم‌نامه اقتباسی را نیز از آن خود کند. تردید روایت سوظن‌های محققی جوان به نام سیاوش است که پس از مرگ غیرمنتظره پدرش و تملک ثروت او توسط عمویش نسبت به حقیقت مرگ پدر خود دچار شک می‌شود و میان مرگ او و پدرِ هملت شباهت‌هایی را می‌یابد.
در واپسین سال‌های دهه هشتاد نیز فیلم چهل سالگی علی رضا رئیسیان با حضور در دوره بیست و هشتم جشنواره فیلم فجرتوانست سیمرغ بلورین و دیپلم افتخار بهترین فیلم‌نامه اقتباسی را برای مصطفی رستگاری و اقتباس او از رمان چهل سالگی ناهید طباطبایی کسب کند.
دهه نود
با آغاز دهه نود و سی امین سال برگزاری جشنواره؛ سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه اقتباسی به طور رسمی و جداگانه به فیلم پله آخر علی مصفا -برپایه رمان «مردگان» جیمز جویس و مرگ ایوان ایلیچ لئو تولستوی- اهدا شد. پله آخر دومین تجربه فیلم‌سازی علی مصفا پس از «سیمای زنی در دور دست» بود که علاوه بر سیمرغ بهترین فیلم‌نامه اقتباسی یک نامزدی در رشته بهترین طراحی صحنه و لباس برای لیلا حاتمی همراه داشت.
در دوره سی و دوم سیمرغ فیلم‌نامه اقتباسی به بهروز افخمی برای نگارش فیلم‌نامه آذر، شهدخت، پرویز و دیگران رسید. فیلم‌نامه‌ای که آن را به شیوه‌ای کاملا وفادارانه به رمان آذر، شهدخت، پرویز و دیگران همسرش مرجان شیرمحمدی نوشته بود. بدین ترتیب می‌توان اقتباس فیلم‌سازان از قلم نویسندگان زن ایرانی را شامل آثاری به قلم گلی ترقی، مهناز انصاریان، مرجان شیرمحمدی و ناهید طباطبایی دانست.
در دوره سی و سوم با حضور فیلم جامه دران ساخته حمیدرضا قطبی در بخش نگاه نو، داستان کوتاهی از مجموعه داستان جامه دران ناهید طباطبایی برای بار دوم دست مایه ساخت فیلمی به همین نام قرار گرفت. جامه دران که روایت‌گر زندگی سه زن به نام‌های شیرین، مه لقا و گوهر در سه بخش مختلف است با نامزدی در هشت رشته توانست دیپلم افتخار بهترین فیلم‌نامه اقتباسی را برای حمیدرضا قطبی کسب کند.
دهه نود اما در کل چندان از نظرگاه حضور آثار اقتباسی موفق ارزیابی نمی‌شود و به جز آثار مذکور تنها دو فیلم‌نامه اقتباسی دیگر در دوره سی و نهم آن به چشم می‌خورد. بی همه چیز ساخته محسن قرایی و یدو ساخته مهدی جعفری براساس داستان زخم شیر نوشته صمد طاهری. بی همه چیز محسن قرایی افزون بر موفقیت در دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه اقتباسی برای قرایی و محمد داوودی و اقتباس آن‌ها از نمایشنامه ملاقات با بانوی سالخورده فردریش دورنمات، توانست سیمرغ بلورین بهترین تدوین، بهترین موسیقی متن، بهترین طراحی لباس و جایزه ویژه هیات داوران را از آن خود کند.
و اکنون
جشنواره چهلم فجر درآغاز دهه جدید خود یک فیلم‌نامه اقتباسی دیگر یعنی فیلم‌نامه فیلم بدون قرار قبلی ساخته بهروز شعیبی را شاهد بود که براساس یکی از داستان های مصطفی مستور و به قلم فرهاد توحیدی و مهدی تراب بیگی نوشته شده بود و توانست یک نامزدی در بخش بهترین فیلم‌نامه را برای دو نویسنده خود رقم بزند.
حال در قرنی جدید و با آغاز شمارش معکوس برای برگزاری چهل و سومین جشنواره فیلم فجر، باید منتظر ماند و دید که آیا اقبال سینماگران و به ویژه فیلم‌نامه نویسان نسبت به فیلم‌نامه‌های اقتباسی و نگارش آثار خود برپایه ادبیات داستانی و نمایشی نسبت به ادوار گذشته تغییر محسوسی را تجربه خواهد کرد و بالاخره لیست فیلم‌نامه‌های اقتباسی آن چنان پر و پیمان خواهد بود که منجر به تشکیل گروهی جدید در معرفی نامزد‌های این بخش شود یا خیر. پرسشی که در پایان دهه جاری می‌توان پاسخی قطعی و مستند برای آن پیدا کرد.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
https://telegram.me/filmmagazine
آدرس اینستاگرام ماهنامه فیلم:
https://www.instagram.com/filmmagazine.official
آدرس کانال آپارات مجله فیلم:
[ماهنامه فیلم]
