از اولین مجموعه‌ای که به عنوان یک اثر تلویزیونی ویژه ماه رمضان روی آنتن رفت بیش از بیست‌و‌پنج سال می‌گذرد. اسفند سال هفتاد‌و‌دو که هم‌زمان با ماه رمضان آن سال بود، حسن فتحی نخستین مجموعه مناسبتی را با عنوان همسایه‌ها برای شبکه اول سیما ساخت. مجموعه‌ای حول محور مناسبات خانوادگی و اجتماعی ساکنان یک مجتمع مسکونی که خوش‌ساخت و بالاتر از استاندارهای متوسط سریال‌های تلویزیونی آن زمان بود. آن‌گونه که از شواهد بر می‌آید تصمیم‌گیران حوزه نمایش سیما در آن قدم اولیه، برنامه‌ی از پیش تعیین شده‌ای برای گنجاندن یک اثر نمایشی در جدول پخش برنامه‌های ماه رمضان سالانه‌شان نداشتند؛ در واقع این تغییر نگرش رسمی کشور نسبت به ماه رمضان و قائل شدن تفاوت رویکرد در قبال روزهای عادی و روزهای سوگواری این ماه بود که با تطبیق آن به سیاست‌های نمایشی سیما، ایده‌ی ساخت سریال‌های مناسبتی رمضان را عملی کرد. با موفقیت همسایه‌ها (که نباید با مجموعه‌ای به همین نام ساخته محمد حسین لطیفی اشتباه گرفته شود) این مسیر باز شد و آثار بعدی از راه رسیدند. در سال‌های دهه هفتاد سریال‌های رمضانی غالباً درام‌های خانوادگی با پس زمینه‌های مذهبی/ اخلاقی بودند و گذشت چند سال زمان لازم بود تا دو گروه شناخته‌شده‌تر مجموعه‌ها یعنی آثار طنز و آثار ماورایی/ اخلاقی با ربودن گوی سبقت از سایر گونه‌های نمایشی در صدر سریال‌های پربیننده این ماه تثبیت شوند.
مجموعه‌های ماه رمضان را می‌توان از نظر میزان ماندگاری و محبوبیت نزد مخاطبان به دسته‌های مختلفی نقسیم کرد. آن‌هایی که در هر دو جنبه موفق بودند، گروهی که در زمان خود به توفیق‌هایی دست یافتند ولی در گذر زمان ماندگار نشدند و سرانجام گروهی که از هر دو منظر با شکست مواجه شدند. در این فرصت به هر سه دسته، نگاهی اجمالی انداخته‌ایم.
مجموعه‌های موفق و ماندگار
اما اولین سریال رمضانی موفق در عرصه طنز مجموعه پشت کنکوری‌ها ساخته پریسا بخت‌آوربودکه در رمضان سال هشتاد‌و‌یک از شبکه تهران پخش شد؛ حکایت چند جوان پشت کنکوریِ وامانده که در خانه‌باغی گرد هم می‌آیند تا ماه‌های منتهی به کنکور را سخت درس بخوانند ولی گرفتار اتفاق‌های ریز و درشت بامزه‌ای می‌شوند که اساس کمدی‌های موقعیت این سریال دیدنی را تشکیل می‌داد. موفقیت پشت کنکوری‌ها تا سال‌ها بعد آثار طنز را به عنوان یکی از گونه‌های ثابت سریال‌های ماه رمضان تثبیت کرد.
مجموعه‌های خانه به‌دوش (1383) و متهم گریخت (1384) هر دو از ساخته‌های رضا عطاران آثار طنز موفق و ماندگار بعدی بودند. عطاران که پیش از آن با سریال‌هایی نظیر سیب خنده، قطار ابدی و کوچه اقاقیا مدارج ارتقای سطح کارگردانی در تلویزیون را طی کرده بود با خانه به‌دوش عنوان سازنده‌ی پربیینده‌ترین مجموعه رمضان آن‌سال و یکی از پربیینده‌ترین مجموعه‌های طنز سیما را از آن خود کرد. روایت بی‌پولی آقا ماشالله (حمید لولایی)، ناکامی‌اش در سفر کاری به مالزی و مناسباتش با دیگران از همسفر فرضی (رضا عطاران) گرفته تا باجناق بدذات (غلامخسین لطفی) و... آن‌قدر خوب پرداخت شده بود که دیگر مجموعه‌ی دیگر آن سال را کاملاً تحت‌تاثیر خود قرار دهد.
در عرصه آثار غیر طنز هم چند عنوان درخشان به چشم می‌خورد. اولین مجموعه موفق و ماندگار حوزه اخلاقی/ ماورایی را علیرضا افخمی در رمضان سال هشتاد‌و‌چهار کارگردانی کرد. مجموعه‌ای با عنوان او یک فرشته بود که به علت نمایش شیطان در شمایل یک فرد عادی و نه یک موجود فرازمینی (آن‌گونه که تا پیش از آن در آثار نمایشی رایج بود) به‌شدت مورد استقبال و توجه بینندگان تلویزیون قرار گرفت. پرداخت خوب قصه در کنار بازی‌های تحسین‌آمیز چهره‌هایی همچون ثریا قاسمی، زنده یاد حسن جوهرچی و بهاره افشاری (بازیگر نقش شیطان) از نقاط قوت این مجموعه بودند.
اثر موفق بعدی مجموعه صاحبدلان ساخته محمدحسین لطیفی بود، روایت پیرمردی صحاف (با بازی خیره‌کننده حسین محجوب) که با پذیرش صحافی یک جلد قرآن وارد رخدادهایی برگرفته از قصص قرآن می‌شود. در متن کم‌نظیر علیرضا طالب‌زاده نویسنده کار و کارگردانی خوب لطیفی، تلفیق و اتصال اتفاق‌های روزمره زندگی با الهامات آسمانی آن‌چنان ظریف و دیدنی از کار درآمده بود که این مجموعه با فاصله عنوان بهترین مجموعه رمضان سال هشتاد‌و‌پنج را به خود اختصاص داد.
آثار متوسط و نه‌چندان ماندگار
گروه شلوغی که در آن به عناوین بسیاری برمی‌خوریم؛ از رانت‌خوار کوچک (حسین سهیلی‌زاده، 1382)، زیرزمین (علیرضا افخمی، 1385)، بزنگاه (رضا عطاران، 1387)، دودکش (محمدحسین لطیفی، 1392)، پایتخت 4 (سیروس مقدم، 1394) و... در عرصه آثار طنز گرفته تا سریال‌های عاطفه (حسن فتحی، 1373 )، گم‌گشته (رامبد جوان، 1380) ، در مسیر زاینده‌رود (حسن فتحی، 1389)، پنج کیلومتر تا بهشت (بیژن میرباقری،1390)، نفس (جلیل سامان، 1396) و رهایم نکن (محمدمهدی عسگرپور، 1397) در رسته مجموعه‌های اخلاق‌گرا/ ماورایی و سایر ژانرهای نمایشی. گروهی که نام مجموعه‌سازان معتبری در آن به چشم می‌خورد که بسیاری از آثار محبوب و ماندگار ماه رمضان هم به وسیله آن‌ها ساخته شده اما بنا به دلایلی متفاوت، انتظارها را برآورده نکردند؛ از تکرار بدون نوآوریِ فرمول‌های امتحان پس‌داده و تعجیل در تولید (بزنگاه و پایتخت 4) تا متن‌های فاقد خلاقیت (در مسیر زاینده‌رود و رهایم نکن) و یا مولفه‌های دیگری مثل عدم تناسب دست‌مایه مجموعه با انتظارها و عادت‌ها نمایشی بینندگان (مجموعه نفس) که سوژه سیاسی/انقلابی آن در جدول پخش رمضان مورد اقبال قرار نگرفت.
شکست خورده‌ها
و سرانجام رمضان امسال که به نظر می‌رسد تلویزیون با آمادگی و برنامه‌ریزی بیش‌تر به مصاف دشوار جدول برنامه‌های نمایشی رمضان رفته است. با توجه به فاصله نزدیک نوروز و رمضان، در یک تصمیم درست برای جدول برنامه‌های ماه رمضان امسال مجموعه طنزی در نظر گرفته نشده است. در میان سه مجموعه غیر طنز امسال، از یادها رفته ساخته بهرام بهرامیان از شبکه اول سیما در حال پخش است؛ مجموعه‌ای تاریخی که در قالب یک اثر الفِ ویژه تولید شده و بعد از مجموعه‌ی نه چندان موفق نردبام آسمان، دومین سریال تاریخی رمضان تلویزیون به شمار می‌آید. پخش قسمت‌های اولیه این مجموعه نوید یک کار خوب را می‌دهد اگرچه برای قضاوت نهایی هنوز خیلی زود است.
برادران محمودی که سال نود‌و‌شش سریال موفق سایه‌بان را برای شبکه دوم سیما کارگردانی کردند امسال مجموعه دل‌دار را در همان فضای کار قبلی یعنی در حال‌و‌هوای اجتماعی ساخته‌اند که مجموعه امیدوارکننده‌ای به نظر می‌رسد. پر سر‌و‌صداترین سریال امسال یعنی برادر جان را هم محمدرضا آهنج برای شبکه سوم ساخته که حضور علی نصیریان آن‌هم بعد از دوازده‌سال دوری از تلویزیون در کنار حسام منظور که زمستان گذشته با بانوی عمارت به شهرت رسید و البته یک درام عاشقانه چند وجهی از نقاط قوت آن هستند، هر چند که باز هم باید برای ارزیابی کلیت کار تا پایانش منتظر بمانیم.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
