نهنگ عنبر (1394) که در زمان نمایش عمومی‌اش با استقبال گسترده مخاطبان رو‌به‌رو شد و پیش از ساخت و اکران هزارپا (ابوالحسن داودی، 1396) پرفروش‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران بود، داستان ارژنگ صنوبر (رضا عطاران) را روایت می‌کند که در پنجاه‌سالگی، روزگار دور و دراز زندگی‌اش را روایت می‌کند.
ارژنگ در جوانی دلبسته رؤیا (مهناز افشار) می‌شود اما او رؤیای سفر به آن سوی آب‌ها را دارد و ارژنگ تنها می‌ماند. او برای این‌که دست‌کم به خودش ثابت کند که آدم باعرضه‌ای است، دست به کارهایی می‌زند که بیش‌تر عنوان خرابکاری برازنده‌شان است. ارژنگ حتی در این مسیر چند صباحی با فرناز (ویشکا آسایش) دوست مشترک خودش و رؤیا ازدواج می‌کند که نه‌تنها فرناز نمی‌تواند برای ارژنگ جای‌گزین رؤیا باشد که به کابوسی برای وی تبدیل می‌شود. سرانجام رؤیا به ایران بازمی‌گردد و بار دیگر آرزوی ازدواج ارژنگ با او زنده می‌شود اما این تمامی ماجرا نیست.
برخی آثار کمدی با فضاهایی شاد آغاز می‌کنند و به‌تدریج جدی می‌شوند و گاهی وقت‌ها در انتها، حتی رگه‌هایی از طنزی سیاه و تلخ ارائه می‌شود. در برخی دیگر فضای ابتدایی فیلم تلخ و تیره است و به‌تدریج هرچه جلوتر می‌رویم، فضا شاد‌تر می‌شود. خوابم می‌آد و نهنگ عنبر این‌گونه هستند؛ هرچند رگه‌هایی از تلخی در فیلم دوم به چشم می‌خورد که آن را به کمدی سیاه نزدیک می‌کند. بازگشت به گذشته و دهه شصت و اتفاق‌هایی که برای رؤیا و ارژنگ رخ می‌دهند، پتانسیل شادمانه و کمیکی به فضای فیلم اضافه می‌کنند. اجاره دادن فیلم و خرید رنو و آموزش رانندگی از سوی فرناز و رقص پایی که صدای ارژنگ به ما می‌گوید از نظر رؤیا در آن ایام نشانه مردانگی بوده است. گفتنی است عنصر دیگری که در هر دو فیلم به چشم می‌خورد، صدای راوی است که تمامی ماجراها را برای تماشاگر روایت می‌کند که در کنار چگونگی فضاسازی هر دو اثر یاد‌آور کمدی‌های وودی آلن، از جنس پول را بردار و فرار کن (1969) است که نوع کمدی‌اش ترکیبی از شکل زندگی قهرمان به گونه‌ای «خلاف‌آمد» است که برای خود قهرمان کاملاً جدی است اما فرمش طوری است که مخاطب را به خنده می‌اندازد.
تقریباً از همین‌جاهاست که فیلم با وجود استفاده از بخش‌های کمیک به‌تدریج به سوی یک واقع‌گرایی حساب شده حرکت می‌کند. بهانه این واقع‌گرایی را می‌توان در سن‌وسال ارژنگ ارزیابی کرد. او حالا سن‌وسالی دارد و دیگر جوان نیست. ترجیح می‌دهد با پناه (رضا ناجی) شراکت کند و حتی به کارهایی که در آن تبحری ندارد (مانند روزنامه‌نگاری) دست بزند اما چون نام نشریه پناه «رؤیای دیروز» است، با ساده‌لوحی می‌پذیرد که وارد حیطه‌ای بشود که هیچ چیزی از آن نمی‌داند.
فیلم تلاش دارد با استفاده از طراحی دکور و لباس به فضای دهه مورد نظرش نزدیک بشود و به نظر می‌رسد که در این مورد بیش از هر امر دیگری روی بازی عطاران حساب شده باشد. حضور عطاران در صحنه‌های گذشته (به دلیل چهره‌پردازی متفاوتی که از او می‌بینیم که شامل موهایی مجعد است) همراه با رخداد‌هایی مثل بازداشت او از سوی مأموران شهربانی یا فرارش در حین جنگ از میان آتش گلوله‌ها و انفجارها (فضایی که سینمای ایران کم‌تر از آن در آثار کمدی استفاده کرده)، بازگشت او بعد از دو سال به خانه و پی بردن به استقبال اشتباهی از او، در کنار صحنه‌هایی مانند طلاق دادن فرناز در دفترخانه نشان می‌دهند که نهنگ عنبر به‌شدت بر بازی بازیگر اصلی‌اش حساب کرده است.
واپسین نکته مربوط می‌شود به شوخی‌هایی که فیلم با گذشته و فضاهای دور دارد؛ دورانی که بسیاری از مسائل با جدیت نگریسته می‌شد و گذشت زمان باعث شده تا یادآوری چنین فضاهایی برای مخاطبان جذابیت پیدا کند؛ سختگیری‌های گذشته در ممیزی آثاری که به مسائل اجتماعی می‌پرداختند، به‌تدریج جای خودش را به سهل‌گیری‌هایی دادند که بارقه‌اش را هم اکنون بر پرده سینماها شاهدیم. در واقع از قدیم گفته‌اند که رفتارهای توأم با سختگیری‌ها - چه بجا و چه نابجا - سرانجام جای خودش را به آسان‌گیری‌ها - حتی بیش از آن‌چه تصورش می‌شود - خواهد داد. برای همین نمی‌توان دقیقاً گفت که کدام رفتارها در جای درست خود بوده یا نبوده‌اند؛ اما می‌توان گفت که چنین رفتارهایی تأثیری مستقیم بر شاکله سینمای ایران داشته‌اند.
