دربند؛ نگاهی مستندنما به نظارت و کنترل

پوستر فیلم دربند به کارگردانی حسام اسلامی

فیلم دربند به کارگردانی حسام اسلامی که در بخش فیلم‌های کوتاه هفتاد و پنجمین جشنواره برلین (برلیناله 2025) به نمایش درآمد، تجربه‌ای متفاوت، جسور و نوآورانه در میان تولیدات فیلم کوتاه ایران محسوب می‌شود. این فیلم با بهره‌گیری از سبک مستندنما، مرز بین واقعیت و بازنمایی سینمایی را در هم می‌شکند و تصویری زنده از سازوکارهای نظارتی و کنترلی در یک کلان‌شهر ارائه می‌دهد.

دربند داستان افرادی را روایت می‌کند که تحت نظارت الکترونیکی و غیر الکترونیکی قرار گرفته‌اند. برخی از آنها به دلیل جرمی که ماهیت آن مشخص نیست، باید پابند الکترونیکی به پا داشته باشند و مسیر رفت ‌و آمدشان کنترل شود. این شخصیت‌ها که در میان هیاهوی شهر حرکت می‌کنند و یا حتی از هراس در خانه‌هایشان مانده‌اند، همواره تحت کنترل مامورانی هستند که فرد به فرد تمام حرکات و جابه‌جایی‌های روزانه آنها را رصد می‌کنند. فیلم با دیالوگ‌های مستقیم بین کنترل‌گر و کنترل شونده و از طریق زبان بصری تجربی، فضایی را به نمایش می‌گذارد که در آن مرز بین حریم خصوصی و کنترل عمومی محو شده است.

آنچه دربند را به اثری جذاب و منحصر ‌به ‌فرد تبدیل می‌کند، سبک مستندنمای آن است. حسام اسلامی با استفاده از تکنیک‌های واقع‌گرایانه، حس تماشای تصاویری ضبط‌شده توسط دوربین‌های نظارتی را ایجاد می‌کند، اما برخلاف این دوربین‌ها که ماهیتی بی‌روح، سرد و مکانیکی دارند، دوربین فیلم نوعی بازیگوشی سوبژکتیو از خود نشان می‌دهد. گاهی همراه با افراد سرگردان می‌شود، گاهی از دید زاویه‌های نامعمول به نظاره می‌نشیند و گاهی به شکل نامحسوس، تجربه زیسته شهروندان را به مخاطب منتقل می‌کند.

فیلم «دربند» را می‌توان در چارچوب اندیشه‌های میشل فوکو درباره نظارت و انضباط تحلیل کرد. فوکو در کتاب «مراقبت و تنبیه» نشان می‌دهد که چگونه قدرت‌های مدرن از طریق مکانیسم‌های نظارتی، افراد را به سوژه‌های رام و مطیع تبدیل می‌کنند. در دربند، پابند الکترونیکی و دوربین‌های مداربسته دقیقاً نقش مکانیزم‌های انضباطی را دارند.

فیلم نشان می‌دهد که این مکانیسم‌ها چگونه انسان را از یک سوژه آزاد، به یک ابژه تحت نظارت و کنترل‌شده تقلیل می‌دهند. در این چارچوب، «دربند» فراتر از یک روایت شخصی، تصویری از وضعیت عمومی کنترل‌شدگی در جوامع ارائه می‌دهد.

یکی از نکات هوشمندانه دربند، نشان دادن دو وجه متفاوت از نظارت در فضای شهری است:

۱-نظارت بر مجرمان از طریق پابندهای الکترونیکی که رفت ‌و آمد آنان را رصد می‌کند. این فناوری که در بسیاری از کشورها برای محدود کردن مجرمان کم‌خطر به‌جای حبس استفاده می‌شود، در فیلم به‌گونه‌ای به تصویر کشیده شده که گویی به حلقه‌ای نامرئی برای به دام انداختن افراد در یک قفس شهری تبدیل شده است.

۲-نظارت بر شهروندان عادی از طریق دوربین‌های مداربسته که در هر گوشه شهر نصب شده‌اند. در فیلم، این دوربین‌ها نه‌فقط برای کنترل امنیت عمومی، بلکه برای نظارت بر زندگی روزمره و حتی پوشش و حرکات مردم، به کار می‌روند. این مسئله نشان می‌دهد که مفهوم «مجرم» در جوامع نظارتی گسترش یافته و هر شهروندی می‌تواند تحت نگاه‌های کنترل‌گر به یک سوژه بالقوه مجرم تبدیل شود.

فیلم در پلان پایانی خود، لحظه‌ای سرنوشت‌ساز و قدرتمند را خلق می‌کند: فردی که دیگر تاب تحمل این نظارت همیشگی را ندارد، سنگی به سمت یکی از دوربین‌های مداربسته پرتاب می‌کند. این حرکت، صرفاً یک اقدام فیزیکی نیست؛ بلکه نمادی از طغیان علیه ساختار قدرتی است که انسان‌ها را به «ابژه‌های نظارت‌شده» تبدیل کرده است. در این صحنه، فیلم از یک تحلیل صرفاً انتقادی فراتر می‌رود و به یک اعتراض صریح بدل می‌شود. این پرتاب سنگ را می‌توان بیانیه‌ای علیه سیاست‌های کنترلی، تقلیل کرامت انسانی و خشونتی که در ذات هر نظام نظارتی نهفته است دانست. این لحظه، همان نقطه‌ای است که فیلم به اوج خود می‌رسد و هدفش را آشکارا بیان می‌کند: مردم در برابر نظارت نامحدود، بی‌دفاع نیستند و همیشه امکانی برای مقاومت وجود دارد.

در‌نهایت باید گفت دربند یک فیلم کوتاه متفاوت است که از کلیشه‌های رایج در فیلم‌های سیاسی اخیر ایران پیروی نمی‌کند. برخلاف بسیاری از فیلم‌های انتقادی-سیاسی که رویکردی مستقیم و شعاری دارند، «دربند» به‌خوبی می‌داند کجا را باید نشانه بگیرد و چگونه نقد خود را با زبان سینما بیان کند.

فیلم نه‌تنها مسئله نظارت و کنترل در شهرهای مدرن را مورد بررسی قرار می‌دهد، بلکه نشان می‌دهد که چگونه این مکانیسم‌ها انسان را به شیء تقلیل می‌دهند و چگونه می‌توان مقابل آن ایستاد. دربند یک آینه از واقعیت تلخ نظارت و انضباط در جوامع امروزی است؛ واقعیتی که گاهی به سنگی نیاز دارد تا شکسته شود.

Citizen-Inmate (Dar Band): A Docufictional Exploration of Surveillance, Control, and the Suppression of Human Dignity

By Hamed Soleimanzadeh

The short film Citizen-Inmate, directed by Hesam Eslami, which was screened in the Short Film section of the 75th Berlin International Film Festival (Berlinale 2025), is a bold and innovative cinematic experience within the landscape of Iranian short films. By employing a docufictional style, the film blurs the line between reality and cinematic representation, offering a vivid depiction of surveillance and control mechanisms in a metropolis.

Citizen-Inmate tells the story of individuals subjected to both electronic and non-electronic surveillance. Some of them, for reasons left ambiguous, are required to wear electronic ankle monitors that track their movements. These individuals, whether navigating the chaos of the city or confined to their homes out of fear, remain under constant watch by officers who meticulously monitor their every action. Through direct dialogue between the watchers and the watched, as well as an experimental visual language, the film creates a suffocating atmosphere where the boundary between personal privacy and public control is obliterated.

What makes Citizen-Inmate an intriguing and unique work is its docufictional approach. Hessam Eslami employs realistic techniques that evoke the sensation of viewing surveillance footage. However, unlike traditional security cameras—cold, mechanical, and impersonal—the film's camera exhibits a certain playfulness and subjectivity. At times, it follows the wandering individuals; at others, it observes from unusual angles, subtly conveying the lived experience of citizens under surveillance.

The film can be analyzed through the lens of Michel Foucault’s theories on surveillance and discipline. In Discipline and Punish, Foucault explains how modern power structures employ surveillance mechanisms to transform individuals into docile subjects. In Citizen-Inmate, the electronic ankle monitors and security cameras function as disciplinary tools that reduce human beings from autonomous subjects to monitored objects. In this sense, the film extends beyond an individual narrative to depict a broader reality of systemic control in societies like Iran.

One of the film’s most insightful aspects is its portrayal of two distinct forms of urban surveillance:

The monitoring of offenders through electronic ankle bracelets that track their movements. While this technology is widely used in various countries as an alternative to incarceration for low-risk offenders, Citizen-Inmate presents it as an invisible cage that traps individuals within an urban prison.

The surveillance of ordinary citizens through omnipresent security cameras. In the film, these cameras are not merely tools for maintaining public security but are also employed to monitor daily life, including people’s clothing and movements—especially those of women. This highlights how, in surveillance-driven societies, the definition of "criminal" expands to the point where any citizen can become a potential subject of control.

The film’s climactic moment arrives in its final scene: a character, overwhelmed by the unrelenting surveillance, hurls a rock at one of the security cameras. This act is more than just a physical response—it is a symbolic rebellion against a power structure that reduces individuals to surveilled objects. In this moment, Citizen-Inmate transcends critique and becomes an open act of defiance. The thrown rock serves as a manifesto against surveillance policies, the erosion of human dignity, and the inherent violence embedded within any system of control. It is in this very instant that the film reaches its peak, delivering its core message: people are not powerless in the face of total surveillance—there is always room for resistance.

Ultimately, Citizen-Inmate stands out as a distinctive short film that avoids the clichés of recent Iranian political cinema. Unlike many explicitly political films that adopt a direct and slogan-driven approach, Citizen-Inmate precisely targets its critique and conveys its message through the language of cinema.

The film not only examines the mechanisms of surveillance and control in modern cities but also exposes how these systems dehumanize individuals and, crucially, how resistance against them remains possible.

Citizen-Inmate serves as a mirror reflecting the harsh reality of surveillance and discipline in authoritarian societies—a reality that, at times, requires a single stone to shatter.

Hamed Soleimanzadeh – Film Critic & Lecturer at the University of Göttingen, Germany

[ماهنامه فیلم]