بازی‌گر یا بازیگر؟

در «گناه‌کاران» (1391) ساخته‌ی فرامرز قریبیان

بسیاری به یاد داریم نخستین شبی را در زمستان 1357 که صدایش از تلویزیون پخش شد و نمی­‌دانستیم این صدای زنگ‌دار از آن کیست که این­‌چنین با سوز و گداز «سرود ایران، ایران» را می­‌خواند. چند سال بعد او را در تلویزیون و در کنار گروه بازیگران مجموعه‌ی «محله‌ی بهداشت» (1363) در نقش شیر جنگل دیدیم. با توجه به این که بازی او در آثاری مانند عقاب‌­ها (1363)، یوزپلنگ (1364) در پرتو حضور ستارگان آن دوران سینمای ایران قرار گرفته (هرچند بازی او به‌گونه­‌ای است که «دیده» می‌شود.) فیلمی که رضا رویگری را تمام قد به سینمای ایران معرفی کرد و توانایی­‌های او در بازیگری را نشان داد؛ در اجاره‌نشین­‌ها (1365) ساخته‌ی داریوش مهرجویی است.

رویگری در نقش برادر کوچک عباس آقای درخشش (عزت­‌الله انتظامی) معمار ساختمانی است که حالا از هر گوشه‌­اش خرابی بیرون زده و او که از زد‌و‌بند­های برادر بزرگ‌ترش با معاملات ملکی­‌ها بی‌خبر است، از محسنات معماری خانه دم می­‌زند. چند سکانس مشخص از بازی رویگری را در ذهن داریم که هم‌چنان و با گذشت چندین سال از نمایش این فیلم، با طراوت هستند. نگاه کنیم به سکانسی که لوله‌ی خانه‌ی‌ آقای قندی (اکبر عبدی) می­‌ترکد و مهندس مشغول ارزیابی نوع خرابی است و مادرش (حمیده خیر­آبادی) به او اصرار می­‌کند که برود سر اصل مطلب و در ادامه سؤال ناگهانی مهندس افجه­‌ای (فریماه فرجامی) در مورد استفاده از لوله پلیکا و عکس‌العمل مهندس نسبت به حرف کسی که از  کار مهندسی سر رشته دارد؛ سکانسی دیگر که عباس‌آقا دنبال منشاء خرابی ساختمان می­‌گردد و آقای سعدی (حسین سرشار) را سکه‌ی یک پول می­‌کند، برادرش دخالت می‌­کند اما حسابی سرشکسته و خوار می­‌شود.

سکانس آشتی کردن دو برادر، سکانس خراب کردن خانه و توضیحات معصومانه مهندس که این خانه چه عیب و علتی دارد، همه و همه با بازی روان و پذیرفتنی رویگری همراه شده­‌اند. دل مهندس پیش همسایه­‌هاست اما نمی­‌تواند برادرش را هم رها کند. با این حال گاهی حساب کار از دست مهندس در می­‌رود. نگاه کنیم  به سکانسی که آقای توسلی (ایرج راد) به عباس‌­آقا گوشزد می­‌کند که خانواده رام دامدار تصادف کرده‌­اند. عکس‌العمل حیرت زده‌ی مهندس در برابر نگاه ترسانده‌ی عباس‌آقا دیدنی است. مهندس هم‌چنان معنای نگاه عباس‌آقا را متوجه نمی‌­شود و آدرس دقیق‌­تر تصادف ترن در آلمان را می‌دهد و در شیطنتی آشکار وقتی آقای توسلی اعلام می­‌کند که این خانه مجهول‌‌الوارث است و حکم تخلیه از درجه‌ی اعتبار ساقط است، مهندس هم نگاهی به برادرش می‌­اندازد و هم تأیید می‌­کند که... بله از اعتبار می­‌افته... سکانس به یادماندنی دیگر از بازی رویگری دعوای مهندس و برادرش در حالی است که خانه در شرف ویرانی است. حرکات تند فیزیکی رویگری و گرفتن صورتش به سوی انتظامی که او را بزند، همچنان فراموش ناشدنی هستند. به هر حال یکی از عوامل ماندگاری اثری همچون اجاره‌­نشین­‌ها بازی بازیگران آن است. کما این که نقش رویگری در فیلم مهرجویی هم‌چنان یکی از بهترین نقش‌­آفرینی­‌های اوست.

تا پیش از بازی­‌اش در بوتیک (1382) در نقش آقا شاپوری، رویگری در شماری از آثار سینمای ایران ظاهر شد که کم‌­تر توانستند شاکله‌ی بازیگری او را به نمایش بگذارند. هرچند نقش کیان در مسافر ری (1379) در این میان یک استثناء است. درواقع بعد از فیلم حمید نعمت‌­الله، رویگری کم‌­تر در نقش‌­های مفصل سینمایی ظاهر شد و در مواردی به عنوان بازیگر ویژه در پروژ­ه‌­های سینمایی بازی کرد که در فرهنگ لغات بازیگری در آن سوی آب­‌ها هم تعریف مشخصی دارد و هم اتیکت به‌خصوصی دارد.

رویگری از آن دسته بازیگران است که به‌ویژه در کنار صدای خاصی که دارد، حضورش با خود، فضا به همراه می‌­آورد. نگاه کنیم به نقش کوتاهش در نقش آقا شاپوری که با بازی او به شخصیتی بدل شده که می‌­تواند خودش را به فضای دیگر شخصیت­‌ها تحمیل کند. آقا شاپور به دندان اتی (گلشیفته فراهانی) گیر داده و سعی دارد در برابر او جهانگیر (محمدرضا گلزار) را از سکه بیندازد. نوع بازی رویگری، مکث­‌ها، خنده­‌هایی که نمی­‌دانیم از سر دست انداختن جهانگیر است یا نه و تحقیر فرشید (افشین سنگ‌چاپ) و دستمال کاغذی گذاشتن در اتاق و استفاده‌­اش از عینک نزدیک بین (مگر چقدر واجب است که داروی بی‌حس کننده روی دندان این دختر بریزد که باید عینک بزند؟) همه و همه بعدی دیگر به نقش آقا شاپوری داده‌­اند.

بازی دیگری از رویگری در ذهن داریم که شاید آن­‌گونه که باید، دیده نشد: بازی کوتاهش در گناه‌کاران (1391) ساخته‌ی فرامرز قریبیان و در نقش معمار. سرگرد تدین (فرامرز قریبیان) همراه سرگرد روانگر (رامبد جوان) آمده‌­اند تا درباره‌ی قتل مرجان فرازمند (بهاره کیان­‌افشار) تحقیق کنند. سرگرد تدین حوصله سیاه‌کاری معمار را ندارد و معمار هم سعی دارد با نوع حرف زدنش به نوعی سرگرد را تحقیر کند. معمار با بازی رویگری آمیزه­‌ای از پشت هم‌­اندازی، زرنگ‌­بازی، مظلوم‌­نمایی و تحقیر دیگران است. جا خوردن­­ معمار وقتی می­‌بیند که تدین به اندازه‌ی خود او زبان‌­باز هست، بازی پذیرفتنی رویگری را به همراه دارد.

زمانی که از بازیگری حرف می‌­زنیم، به چه چیزی اشاره می­‌کنیم؟ به بازی بازیگران یا به بازیگرانی که بازی می‌کنند. برخی بازیگر هستند و برخی دیگر بازی­‌گر. اولی به معنای آن است که با کسانی روبروییم که بازیگری را مانند حرفه­‌ای فرا می‌­گیرند و به نمایش می­‌گذارند و در این میان به جز مقوله‌ی تکنیک به بیان احساس از طریق بازی نیز معتقدند. دومی به این معنا است که برخی نقش­‌ها را بازی می­‌کنند. آن را به نمایش می‌­گذارند. خودشان هستند اما تلاش می­‌کنند در قالب شخصیت دیگری فرو بروند. چه­‌بسا در این میان، حتی تکنیک هم وجود نداشته باشد. برخی از بازیگران سینمای ایران در کارنامه­‌شان تلاش می‌­کنند چنین بازی­‌هایی را اجرا کنند. آن­‌ها بازیگر هستند اما تلاش می­‌کنند بازی­‌گر باشند. حضورشان، صدای‌شان، نگاه­‌شان و بدن­‌شان را به‌گونه‌­ای مورد «استفاده» قرار می­‌دهند که هم در نقش باقی بمانند و هم از آن فاصله بگیرند. استاد انتظامی یکی از آن بازیگران بود. خسرو شکیبایی نام دیگری است که بی‌درنگ به ذهن ما می­‌رسد. در میان بازیگرانی که کم­‌تر درباره­‌شان نوشته شده و بازی­‌های‌شان لابه‌لای غوغای ستارگان سینما تقریباً نادیده گرفته شده، می‌­توان به فردوس کاویانی اشاره کرد که دو نمونه‌ی درخشان بازی‌­اش را در اجاره‌­نشین­‌ها و سایه‌ خیال (1369) هم‌چنان در ذهن داریم. رضا رویگری نیز در همین گروه جای می­‌گیرد. حتی وقتی به دلیل مشکلات جسمی نمی­‌تواند تحرک چندانی داشته باشد و نقش خودش را در خوب، بد جلف (1395) بازی می‌­کند، سعی دارد به نقشش-هرچند کوتاه و در حد مقدورات نقش- تشخص ببخشد. راستی او الان چه می­‌کند؟ خبری از او داریم؟ نداریم؟

کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:

https://telegram.me/filmmagazine