صحنه‌پردازی/ موقعیت

ال سید (1961)

صحنه‌­پردازی همان زمان و مكانی است كه داستان فیلم در آن رخ می‌­دهد. اگرچه ممكن است گاهی صحنه‌پردازی فاقد جسارت لازم بوده یا مناسب چندانی با داستان فیلم نداشته باشد اما یك جزء اساسی در هر داستانی است و سهم مهمی در درونمایه دارد یا به‌­طور كلی بر هر فیلمی اثرگذار است. از آن­‌جا كه صحنه‌­پردازی با دیگر عناصر داستان- مانند طرح داستانی، شخصیت، تضاد، نماد­گرایی- دارای ارتباط‌های متقابلی است؛ اثرگذاری چنین عنصری بر داستانی كه روایت می­‌شود باید به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. از سوی دیگر به دلیل كارگرد بصری مهمی كه دارد، باید فی‌­نفسه به عنوان یك عنصر قدرتمند سینمایی در نظر گرفته شود.
برای بررسی صحنه‌­پردازی (كه در مواردی آن را «موقعیت» نیز ترجمه كرده‌­اند) و ارتباطش با داستان،‌ لازم است تأثیر چهار عامل بر داستان را به­طور كلی در نظر بگیریم:

عوامل زمانی: دوره‌ی زمانی كه داستان در طول آن رخ می­‌دهد.
عوامل جغرافیایی: مكان فیزیكی و ویژگی­‌هایش از جمله نوع زمین، آب و هوا، تراكم جمعیت (تأثیر روانی و بصری­اش) و هر نوع عوامل فیزیكی دیگر كه ممكن است بر روی شخصیت‌­های داستان و كنش‌­­های‌شان تأثیرگذار باشند.
عوامل اقتصادی و ساختارهای اجتماعی
سنّت‌­ها، رویكرد­های اخلاقی و قواعد رفتاری.
هر یك از عوامل یاد شده، تأثیر خودش بر معضلات، تضاد­ها و منش افراد را دارد و باید به عنوان جزیی جدایی‌ناپذیر از طرح داستانی یا درونمایه درنظر گرفته شود.

صحنه‌­پردازی به عنوان وجه مشخصه‌ی شخصیت
چهار عاملی كه در بالا به آن‌­ها اشاره شد برای درك تفسیر ناتورالیستی از صحنه‌­پردازی دارای اهمیت هستند. این چنین تفسیری مبتنی بر این عقیده است كه شخصیت، سرنوشت و تقدیر ما همه­‌اش در ببیرون از وجودمان تعیین می‌­شوند، به این معنا كه ممكن است ما چیزی نباشیم به جز فرآورده‌ی محیط و وراثت خودمان و این كه آزادی انتخاب داشتن، صرفاً یك توهم است. به عبارت دیگر و بر اساس چنین تفسیری به این نتیجه می­‌رسیم كه محیط زندگی شخصیت ما را شكل داده و اجتماع این‌ها را بر ما تحمیل كرده است. این عوامل محیطی ممكن است آن­‌چنان فراگیر باشند كه به چیزی مهم­‌تر از پس‌­زمینه‌ی طرح داستانی بدل شوند. در خوشه­‌های خشم (1940) این محیط پیرامون است كه چنین فجایعی را برای شخصیت­‌ها رقم زده است. ورشكستی اقتصادی و فشار اجتماعی باعث می‌شود تا خانواده‌­ای از ثبات كنده شده و راه مهاجرت به دیاری دیگر را برگزینند كه مشخص نیست اصولاً آینده­‌ای برای آن‌­ها دارد یا نه. در آپوكالیپتو (2006) مانعی بیرونی كه همان خشم افسارگسیخته‌ی قیبله‌ی مهاجم باشد باعث می­‌شود تا سرنوشت شخصیت اصلی به كلی دگرگون بشود.

صحنه­‌پردازی به عنوان واكنش شخصیت
محیطی كه یك فرد در آن زیست می‌­كند، می‌­تواند دركی كلی از خود او به دست بدهد. در این موارد مكان­‌هایی مانند خانه‌­ها می‌توانند نمودار دقیقی از یك شخصیت باشند. یك محیط شادمانه و روشن كه دورتادور ورودی‌هایش گل‌­های زیبا نصب كرده‌­اند، نشان می‌­دهد كه ساكنانش غم دنیا را ندارند و زندگی را به خوبی و خوشی سپری می­‌كنند. از سوی دیگر خانه‌­ای مانند آن­‌چه ادگار آلن­پو در «سقوط خاندان آشر» تجسم كرده را در نظر بگیرید: دیوارهای خاكستری غم­‌افزا، پنجره‌­های بدون حفاظ و ستون‌­های چوبی بید خورده، سنگ­ كاری‌هایی كه هر لحظه ممكن است فرو بریزند. چنین تصویری به خودی خود بیش از هر آن­‌چه به ذهن ما بیاید از محیط و آدم­‌هایش سخن می­‌گوید. طینت نابكار خانم ونبال (كاترین هپبورن) در درام روان‌شناسانه‌ی ناگهان، تابستان گذشته (1959) ساخته‌ی جوزف منكیه‌­ویچ در دیدگاه و ذوق هنری او منعكس شده و معماری گروتسك حیاط خانه‌­اش نمودار وجوه شخصیتی اوست.

صحنه‌­پردازی راست­نما
یكی از آشكارترین و طبیعی­‌ترین كاركرد­های صحنه‌­پردازی، ایجاد شباهت تام و تمام به واقعیت است تا به تماشاگران حس زمان و مكان را منتقل سازد و كاری كند كه آن­‌ها احساس كنند كه در چنان محیطی قرار دارند. فیلم­‌سازان به خوبی از اهمیت صحنه‌پردازی باورپذیر در ایجاد فیلمی باورپذیر در ذهن مخاطبان آگاهند. یك راه اقناع­‌كننده برای انجام چنین امری، واقعیت نمایی دقیق جزیی­ترین عناصر فیلم است. در فیلمی كه داستانش در گذشته رخ می­دهد، حتی كوچك­ترین اشتباه تاریخی می­تواند تكان­دهنده باشد. برخی فیلم­‌ها آن‌چنان عناصر یاد شده را به كار می­‌گیرند كه به مهم­‌ترین عناصر آن‌ها بدل می­‌شوند و حتی قدرتمندانه‌­تر و به یاد ماندنی­ت‌ر از شخصیت‌­ها یا خط داستانی این فیلم‌­ها می‌­شوند. فیلم­‌هایی مانند عنصر پنجم (1997)، بلید رانر (1982)، بخش‌گویی، نیویورك (2008) نمونه‌­های خوبی از این نوع آثار هستند.

صحنه‌­پردازی و تأثیر بصری محض
زمانی كه درونمایه و هدف فیلم اجازه دهند، فیلم‌­ساز صحنه‌­پردازی­‌هایی را انتخاب می­‌كند كه دارای تأثیر بصری چشم‌گیری باشند. مثلاً طرح داستانی و ساختار وسترن­‌هایی مانند شین (1953) و شهامت واقعی (1969) باعث می‌­شود تا نیاز چندانی به صحنه­‌پردازی وجود نداشته باشد. درواقع وسترن سازان به این نتیجه رسیدند كه زیبایی چشم­‌انداز­های صحراها و كوه‌­های پوشیده از برف و صخره‌­هایی با رنگ‌­های متنوع آن‌­چنان اثرگذار هستند كه فضا و لحن آثار وسترن را تحت­ال‌شعاع قرار ندهند. اما فیلم‌­هایی مانند لورنس عربستان (1962) یا دكتر ژیواگو (1965) درواقع تمام موفقیت خود را مدیون صحنه‌­پردازی­‌های باشكوه خودشان هستند. بر این قیاس می­‌توان به فیلم‌­هایی اشاره كرد كه همزمان با پیدایش سیستم نمایش سینما اسكوپ و در مواجهه با رشد تلویزیون تلاش كردند كه «شكوه» و «عظمت» سینما را در چشم‌­انداز­های بسیار بزرگ به نمایش بگذارند. به این ترتیب آثاری مانند بن­‌هور (1959) ال سید (1961)، سقوط امپراتوری روم (1964) تولید شدند كه سازندگان‌شان سعی كردند تأثیر محیط را با صحنه‌­پردازی­های باشكوه به مخاطبان نشان دهند. تأثیر محیط بر داستان و شخصیت‌­ها را می­‌توان در فیلم‌هایی مانند بی‌­خوابی (2002) ساخته‌ی نولان مشاهده كرد كه در آلاسكا فیلم‌­برداری شد، كما این كه نسخه‌ی اصلی فیلم بی­‌خوابی (1997) در نواحی قطبی نروژ فیلم­‌برداری شده است. در هر دو مورد تغییر فضا مانع می‌­شود تا قهرمان فیلم بتواند خواب راحتی داشته باشد و همین بر روی تصمیم­‌گیری­‌های او اثرگذارند و تراژدی نهایی را برایش رقم می‌­زنند.

این در حالی است كه در برخی فیلم­‌ها، برای مثال فیلم­‌های ژانر وحشت سردی و برف می­‌تواند فضاسازی كند و حس و حالی نافذ و یا حتی عاطفی به وجود بیاورد. تلالؤ (1980) ساخته‌ی كوبریك از این منظر اثر قابل تأملی است. در فیلم كوبریك سرما و برف ارتباط شخصیت­‌ها را با دنیای بیرون قطع كرده است. فضای بیرون سرد و سفید است. بی‌رنگی فضای بیرون در مواجهه با فضای رنگ‌­آمیزی شده‌ی درون از جمله اتاق‌­ها، موكت، لباس شخصیت­‌ها فضای گرم آن مهمانی خیالی كه جك تورنس (جك نیكلسن) در آن شركت می­‌كند، همه و همه تضاد­هایی در ذهن تماشاگران ایجاد می­‌كنند كه سررشته‌ی واقعیت را گم كند و نداند كه آن­‌چه می­‌بیند واقعیت است یا زاییده‌ی خیال است. اكنون سرما و برف نخستین قربانی‌­اش را گرفته است كه كسی نیست به جز پدر خانواده كه قرار است حامی خانواده‌ی خودش باشد. درواقع هولناكی فضا و صحنه‌­پردازی كوبریك بدون این كه غلو­آمیز به نظر برسند، به تدریج و در كمال آرامش ما را به سوی وحشت رهنمون می‌­شوند!

کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:

https://telegram.me/filmmagazine