خوانندگان همیشگی ماهنامهی «فیلم» به خاطر دارند که در شماره 494 (مرداد 1394) پروندهای نوزده صفحهای در بخش «سایه خیال» مجله درباره روی آندرشون - فیلمساز بزرگ سوئدی - منتشر شد. بهانهی آن پرونده، جدیدترین اثر این استاد فیلمسازی با عنوان کبوتری روی شاخهای نشسته و به هستی میاندیشد (2014) بود که بسیار مورد تحسین قرار گرفت و شیر طلای جشنواره ونیز را هم برای کارگردانش و سینمای سوئد به ارمغان آورد.
حالا خبر خوب و جدید برای سینمادوستان و طرفداران پروپاقرص آثار متفاوت و انسانی آندرشون این است که کتابی با نام روی آندرشون؛ کارگردان پرآوازه دوران ما توسط اردشیر سراج تدارک دیده شده است که بهشدت میتواند برای شناخت هرچه بهتر این فیلمساز برجسته و همچنان اصیل اروپایی راهگشا باشد؛ آن هم در دوره و زمانهای که غالب کارگردانان اروپایی جوان به دنبال داستانگویی به سبک و سیاق هالیوودیها هستند و بر خلاف سنت سینمای اروپا و کشورهای مختلف این قاره، کمتر دست به تجربههای نو میزنند. واقعاً در این روزگار چند فیلمساز را سراغ دارید که هم متمایز باشند و هم برای نگاه متفاوتشان در سطح جهان به رسمیت شناخته شده باشند. در واقع آن قدر لفظ و ایدهی «داستانگویی» (به سبک قصهگویی مورد نظر هالیوود و بر اساس قالبها و قراردادهای از پیش تعریفشده) را از زبان فیلمسازان جوان و جویای نام شنیدهایم که دیگر بهنوعی بار منفی پیدا کرده است. مگر فیلمساز تصویرساز و مؤلفی مانند آندرشون داستان نمیگوید؟ او نهفقط داستانگوی تمامعیاری است بلکه به همگان یادآور میشود که سینما چهطور هنر تصویر است و چهگونه میتوان با هر تصویر احساسها و حالتهای بیاننشدنی را ترسیم کرد؛ و آنچه را که بر زبان نمیآید یا بیانش با استفاده از واژگان دشوار است، به تصویر کشید.
احتمالاً به یاد دارید که پروندهی «سایه خیالِ» آندرشون نیز در وهلهی اول به همت و کوشش آقای سراج گردآوری شد و حاوی مطلب و گفتوگوی اختصاصی ایشان با آندرشون بود. همان طور که خواندید، اردشیر سراج مقیم سوئد است و در دو مقطع زمانی - ابتدا به عنوان کارآموز و سپس همکار - با آندرشون کار کرده است. از این رو، کتابی که در پیش رو دارید جلوتر از هر منبع اینترنتی دیگری (که علاقهمندان میدانند فضای بیکران مجازی چهقدر در خصوص شناخت چنین فیلمسازان خاص و آوانگاردی فقیر است) حاوی انبوهی از اطلاعات درجه یک درباره تکتک آثار کارنامهی آندرشون است. اما بهتر است معرفی و آشنایی بیشتر با این کتاب را از زبان نویسندهاش دنبال کنیم.
در بخشی از پیشگفتار کتاب آمده است: «من نوشتن کتاب روی آندرشون؛ کارگردان پرآوازه دوران ما/ Roy Andersson- En av vår tids främsta filmregissörerرا در زمستان ٢٠١٢ آغاز کردم و در زمستان ٢٠١۵ به پایان رساندم. سپس بازگردان آن را از زبان سوئدی به فارسی آغاز کردم که در تابستان ٢٠۱۶ به پایان رسید. نگارهبرداری (عکاسی)، صفحهآرایی، نوشتن و بازگردان کتاب به فارسی توسط خودم و بدون هیچ گونه کمک مالی از فرد یا نهادی انجام شده است. این کتاب به صورت دیجیتال به دو زبان سوئدی و فارسی به شکل رایگان به یاد برادرم ایرج سراج (۱٩۶٣–١۹٨٣) که در زمان جنگ ایران و عراق، در پدافند از مرز ایران و در دوران سربازیاش جان باخت در دسترس همگان قرار گرفته است. شما میتوانید این کتاب را از تارنمای من addefilm.com دریافت کنید...»
وی در خصوص سبک و سینمای آندرشون هم در مقدمه چنین آورده است: «...در ادامه نوشتهام، روی آندرشون سبک ویژهی فیلمسازی خودش را دارد. احتمالاً افراد زیادی هستند که با دیدن فیلمی از او سبک خاصش را تشخیص میدهند. اما روش فیلمسازی او چهگونه است؟ چه حسی در فیلمهایش دستاویزی میشود که ما سبک فیلمسازی یکتای او را بازشناسیم؟ این کتابتلاشی است برای آشنایی با آثار روی آندرشون کارگردان صاحب سبک سوئدی که از نخستین فیلم او در سال ۱۹۶٧ تا آخرین اثرش در سال ٢۰۱۴ را در بر میگیرد... سبک فیلمسازی آندرشون به گونهای است که آگاهانه از شیوه رایج داستانپردازی (که در آن یک نفر نقش اصلی را بازی میکند و داستان آن ماجرایی پرهیجان با آغاز، ادامه و پایانی مشخص است) دوری میکند. بازیگران فیلمهای آندرشون آدمهای ساده و روزمرهای هستند که گفتوگوهای خود را با زبانی بیآلایش بیان میکنند. رفتاری که از آنان سر میزند تنها برای پرداختن کارگردان به موضوع مورد نظر خود یعنی «نقد جامعهی نابرابر سوئد» است... فیلمهای او متشکل از نماهای ثابت، با لنزهای زاویه باز و دارای عمق میدان است. دوربین در هر نما مکثی آرام دارد، بیآنکه بر چیزی یا فردی در صحنه، زوم کند. همهی اینها دستبهدست هم میدهند تا مجموعه نماهایی به مثابه تابلوهای نقاشی، با جاذبهای نیرومند، بیننده را به خود جذب کنند. من همواره شیفتهی تعهد سیاسی، اجتماعی و سبک هنری روی آندرشون در فیلمسازی بودهام و به همین سبب میخواهم دیگران را در درک خود از آثار این هنرمند شریک کنم.»
واقعاً برای هنر و هنرمند چه چیزی بالاتر از انگیزههای شخصی وجود دارد و چه چیزی فراتر از این عامل حیاتی میتواند مؤثرترین انگیزه برای خلق آثاری ماندگار باشد؟ بیتردید به همین دلیل است که تا کنون هشت نقد تحسینآمیز درباره این کتاب در روزنامههای سوئدی نوشته شده است و «کانال یک» بزرگترین کانال «رادیوی ملی سوئد» هم در برنامهی «کلتور تیمه» (یک ساعت هنر) به این کتاب پرداخته است. علاوه بر این، نقدهای دیگری هم درباره کتاب نوشته شدهاند که همزمان با «نمایشگاه بزرگ کتاب گوتنبرگ» در پاییز 2017 منتشر خواهند شد.
کتاب روی آندرشون؛ کارگردان پرآوازه دوران ما هدیهی ارزشمند یک ایرانی پیشگام است که با وجود دوری از وطن، همچنان به فکر هموطنانش است و همان طور که خودش در مقدمه آورده است بدون چشمداشتی چند ماه را هم صرف ترجمهی کتابش به فارسی (پس از نگارش سهسالهاش) کرده است تا آن را به صورت رایگان در اختیار سینمادوستان ایرانی قرار دهد؛ addefilm.com. اردشیر سراج کتاب را به برادرش ایرج تقدیم کرده است که در جنگ تحمیلی ایران و عراق در بیستسالگی و اولین سال دوران جوانیاش جان سپرد، ما هم قدردان این تلاش هنرمندانهی آقای سراج هستیم و برای روح ایرج آرزوی آرامش ابدی داریم.