شاه لیر / King Lear
نویسنده و کارگردان: ریچارد اِیر بر اساس نمایش‌نامه‌ای از ویلیام شکسپیر، مدیر فیلم‌برداری: بن اسمیت‌هارد، تدوینگر: دَن فارل، آهنگ‌ساز: استیون واربِک، بازیگران: آنتونی هاپکینز (شاه لیر)، اِما تامپسن (گانِریل)، امیلی واتسن (رِیگِن)، جیم برادبِنت (اِرلِ گلاستر)، فلورِنس پیو (کوردیلیا) و... محصول 2018 انگلیس و آمریکا، ژانر: درام تاریخی، 115 دقیقه.
پادشاهی سالخورده وقتی دختران چاپلوس و فاسدش را به سلطنت می‌گمارد و دختر دوست‌داشتنی و صادق خود را طرد می‌کند، شرایط بروز فاجعه‌ای مهیا می‌شود.
«ای بی‌نوایان برهنه بدبخت،
هر جا که دچار بارش سخت باران و این طوفان بی‌رحم باشید،
ژنده‌های سوراخ‌سوراخ بسته با طناب‌تان چه‌گونه خواهد توانست
سرهای بی‌سرپناه و پهلوهای لاغر از گرسنگی‌تان را از آسیب همچو هوایی محفوظ بدارد؟
اوه، به این نکته، من بسیار کم توجه داشته‌ام.
ای شکوهِ تجمل، خودت را درمان کن؛ خود را بر آن دار که رنج مستمندان را حس کنی!»
شاه لیر، ویلیام شکسپیر، پرده سوم، صحنه چهارم
ترجمه م. ا. به‌آذین، نشر آتیه، 1379، ص77
دیالوگ شکسپیری در سالن تئاتر طنینی آشنا دارد اما وقتی آن را از زبان یکی از بزرگ‌ترین شکسپیرین‌های زنده دنیا، آنتونی هاپکینز می‌شنویم که خطاب به مردم بی‌نوای چادرنشین لوکیشنی در پیتستنِ باکینگهام‌شایر، انگلستان معاصر بر زبان می‌آورد، طنینی آشناتر در گوش‌مان پیدا می‌کند؛ انگار از جنس مسائل زمان خودمان است؛ واقعاً هم هست. این شاه لیر عقل‌باخته‌ی توفان‌زده، دموکراسی لیبرال زمانه ماست.
شاه لیر (آنتونی هاپکینز) وارد تالار بار خود می‌شود و به جمع دختران، دامادها، ارل گلاستر (جیم برادبنت) و ارل کِنت (جیم کارتر) می‌پیوندد تا «نیت نهفته» خود را آشکار کند. نقشه‌ای می‌خواهد تا تقسیم قلمروی پادشاهی خود میان سه دخترش را مشخص کند و «همه کارها و وظایف مملکت‌داری را در این آستانه سال‌های پیری از دوش خودمان برداریم و بر دوش جوان‌های زورمندتری بگذاریم و خود سبک‌بار به سوی مرگ بخزیم.» باقی این داستان مشهور را همه آن‌هایی که سررشته‌ای از ادبیات نمایشی دارند، به‌خوبی می‌دانند.
مجموعه‌ای از بهترین بازیگران تئاتر، سینما و تلویزیون بریتانیا در اطراف ستاره‌ای مانند هاپکینز و انفجار رعب‌آور خشم و جنون او گرد آمده و کاری کرده‌اند که جمله‌های دشوار و پیچیده شکسپیر در بافت انگلستان قرن 21 بسیار طبیعی و مانند زبان مردم کوچه و بازار به گوش برسد و جا بیفتد. در این میان، رویکرد ایرِ کارگردان به این اقتباسِ برجسته از نمایش‌نامه‌ای که چند بار در سینما (از جمله آشوب اثر آکیرا کوروساوا در 1985 و گریگوری کوزینتسف در 1971) و تلویزیون از آن اقتباس شده است، بُعد تازه‌ای می‌بخشد و کاملاً به سیر تحولات سیاسی سال‌های اخیر بریتانیا و به‌ویژه برکسیت ارجاع می‌دهد. البته رویکرد پسامدرنِ آوردن متون شکسپیری به بستر دنیای معاصر، کار تازه‌ای نیست و نمونه‌های فراوان دارد، از فیلم‌هایی مانند اُ که برداشت آزاد از نمایش‌نامه اتللو و کالبدهای گرم که برداشتی آزاد و پسافاجعه‌ای از رومئو و ژولیت است تا رومئو+ژولیت ساخته باز لورمن و کوریولانوس (رِیف فاینز، 2011؛ که بیش از همه اقتباس‌های شکسپیری اخیر به این نسخه از شاه لیر قرابت و شباهت دارد).
دراماتورژی نمایش‌نامه در جریان اقتباس نیز به‌دقت هدفِ کنایه به جریان‌های معاصر را دنبال کرده است. با آن که در سراسر فیلم از جمله‌های دقیق نمایش‌نامه شکسپیر استفاده شده، اما کوتاه‌سازی و فشردگی دراماتیکِ بخشی از آن به‌ضرورت زمان نمایش، سبب برجسته شدن بیش از اندازه یکی از شخصیت‌های فرعی شده است؛ شخصیت ادموند، فرزند ناپاک‌زاده و جاه‌طلب گلاستر که علیه برادر و پدر و تقریباً همه شخصیت‌های نمایش‌نامه توطئه می‌چیند، در حد یک آنتاگونیست فعال درام‌های مدرن (که به‌ویژه در دهه‌های اخیر در سینمای اکشن رایج شده و در واقع ابتکار عمل را از دست پروتاگونیست درام سنتی بیرون آورده) بالا آمده است و تا دم مرگ داستان را پیش می‌برد. اما نکته جالب، وجه کنایی این شخصیت با توجه به چهره کمابیش خارجی و غیرانگلیسی او در این فیلم است. آیا او کنایه‌ای به شخصیتی همچون ولادیمیر پوتین و نقش مبهمی است که برای کشوری نیمه‌دموکراتیک مانند روسیه در قضایایی مانند تحریک مردم و سیاستمداران بریتانیا به خروج از اتحادیه اروپا و همچنین دخالت در انتخابات ایالات متحده به نفع ترامپ ترسیم می‌کنند؟ پاسخ این سؤال هرچه باشد، نمی‌توان وجه تمثیلی این اقتباس پسامدرن از اثر شکسپیر را نادیده گرفت. در این دنیای شکسپیری جدید که دموکراسی راه را بر عرض اندام دشمنان دموکراسی باز گذاشته است، لیبرالیسم فرزند ناخلفی چون نئولیبرالیسم هار را به جان درماندگان و بی‌نوایان انداخته، بریتانیا راه جدایی از قاره را در پیش گرفته و آن را به مرز دشمنی رسانده است و توطئه‌چینان زمینه نفاق میان دو سوی اقیانوس اطلس و بین کشورهای هر سو را فراهم آورده‌اند، چاره‌ای نیست جز این‌که از شب نظامیان ابتدای فیلم با نورهای پررنگ و درخشان و واضح به پایان تیره‌وتار و خاکستری پس از جنگی مغلوبه برسیم که پیکر یک نظامی وفادار به سویه روشن و «خوب» و اخلاقی ماجرا خود را در تصویری مه‌آلود و ناواضح گم و از دیده‌ها پنهان می‌کند.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
